Nghề dệt lụa Nha Xá - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
Theo truyền thuyết, sau cuộc kháng chiến chống giặc Nguyên – Mông xâm
lược thắng lợi, danh tướng Trần Khánh Dư đã đưa dân từ Vân Đồn (Quảng
Ninh) về khai hoang lập ấp tại thôn Dưỡng Hòa, xã Duy Hải, huyện Duy
Tiên (nay là phường Duy Hải, thị xã Duy Tiên), sau đó ông về thôn Nha Xá
cho dựng chùa và tu ở đấy. Ngoài việc tu hành, Trần Khánh Dư còn dạy
dân địa phương nghề ươm cá bột và ươm tơ dệt lụa. Khi đó, hằng năm vào
mùa mưa, nước sông Hồng dâng lên, trứng cá, cá con từ trên nguồn theo
dòng nước tràn vào các lạch, Trần Khánh Dư đã hướng dẫn mọi người vớt
trứng, cá con đem về ươm ở các ao nhỏ trong làng. Để lấy được trứng, cá
con từ sông Hồng lên phải có vợt để xúc. Do vậy cùng với nghề ươm cá
bột, nghề ươm tơ, dệt lụa ra đời phục vụ nhu cầu lúc đó là dệt săm -
nguyên liệu để may vợt xúc cá. Sau đó dần phát triển lên nghề dệt lụa.
Vẻ đẹp ở làng nghề dệt lụa Nha Xá, xã Mộc Nam, thị xã Duy Tiên. Ảnh tư liệu
Phương ngôn có câu: “Lụa Nha Xá, cá sông Lảnh”. Câu ca này được lưu
truyền khắp nơi, bởi sản phẩm lụa ở đây đẹp mịn màng và bền nổi tiếng.
Còn sông Lảnh - đoạn sông Hồng chảy qua địa phương, xưa kia vốn rất
nhiều cá béo và ngon. Quy trình kỹ thuật của nghề dệt lụa Nha Xá trước
đây trải qua các bước từ trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa. Tuy vậy,
trải qua quá trình thăng trầm, nghề dệt lụa Nha Xá đã cải tiến một số
các công đoạn kỹ thuật nên công đoạn trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ đã
không còn. Nghề dệt lụa ở Nha Xá ngày nay nhập nguyên liệu từ nơi khác,
chuyên tâm dệt lụa. Làng lụa vì thế có nhiều mặt hàng mới ra đời như:
lụa, đũi, tơ xe, lụa hoa, lanh… với chất lượng, mẫu mã sản phẩm được
người tiêu dùng ưa chuộng. Điều đặc biệt của lụa Nha Xá là nơi đầu tiên
dùng những chất liệu từ thiên nhiên như củ nâu, cánh kiến, lá bàng, lá
trầu không... để nhuộm lụa tơ tằm. Chính vì vậy, sản phẩm lụa của Nha Xá
có những nét đặc trưng riêng với sự mộc mạc, trang nhã về màu sắc và
bền đẹp với thời gian.
Quy trình dệt lụa ở Nha Xá đã được cải tiến bằng các máy móc thay thế
sức người, nhưng người thợ ở đây vẫn duy trì kĩ thuật dệt lụa trơn và
dệt lụa hoa theo các bước cơ bản của truyền thống thông qua các công
đoạn như: quay tơ, mắc cửi, nối cửi, dệt, tẩy chuội, nhuộm, hấp, làm
nguội, phơi lụa… Gần đây, làng nghề dệt lụa Nha Xá cũng đã chú ý đến may
các sản phẩm từ lụa để phục vụ khách du lịch, như: Áo dài, khăn quàng
cổ, cà vạt, khăn lụa đũi dâu, chăn và gối lụa tơ tằm thêu hoa, chăn và
gối lụa tơ tằm thêu bóng, túi, ví, ba lô làm từ lụa… phục vụ nhu cầu đa
dạng của khách hàng.
Trải qua gần 700 năm tồn tại và phát triển, nghề thủ công truyền
thống dệt lụa Nha Xá đã gắn bó với người dân và mang trong mình nhiều
giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật. Nghề dệt lụa và sản phẩm vải lụa
Nha Xá luôn giữ một vai trò quan trọng trong đời sống xã hội. Bởi, sản
phẩm lụa của làng nghề Nha Xá là một sản phẩm đặc biệt với nhiều công
năng sử dụng khác nhau, lụa được coi là một sản phẩm có thứ hạng cao cấp
trong những nguyên liệu may mặc của người Việt từ xưa đến nay. Lụa là
kết tinh của các nghề trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải, đó là sự hội tụ tinh
hoa của chất xám, sức lao động và truyền thống làm nông nghiệp của
người Việt. Các nghệ nhân làng nghề vẫn giữ gìn, trao truyền những kỹ
thuật dệt độc đáo để làm ra những tấm lụa thượng hạng trong ngành tơ lụa
của Việt Nam.
Với lịch sử tồn tại và được lưu giữ qua nhiều thế hệ, làng nghề dệt
lụa Nha Xá chẳng những làm cho bộ mặt kinh tế - xã hội phồn vinh, phát
triển, thu hút mọi lứa tuổi lao động nghề nghiệp mà còn có sự gắn kết
từng gia đình với dòng họ, với xóm giềng. Làng nghề dệt lụa Nha Xá có vị
tổ nghề Trần Khánh Dư, người có công truyền nghề cho dân được dân tôn
vinh lập đền thờ thành hoàng, công tích được lưu giữ trên văn bia, văn
chỉ, được ghi chép trong gia phả của dòng họ, hoặc những dòng trang
trọng trong bản hương ước của làng. Đây đều là những nét đẹp văn hóa
truyền thống thiêng liêng, bền vững với thời gian.
Lụa và nghề dệt lụa ở Nha Xá còn gắn liền với quá trình hình thành
làng xã của người Việt vùng châu thổ sông Hồng. Vì vậy, nghề dệt lụa ở
Nha Xá còn có giá trị khoa học nhất định về sự hình thành cộng đồng làng
xã Việt Nam. Làng lụa Nha Xá hiện giờ là một vùng quê vừa mang nét phồn
vinh cũ với những ngôi biệt thự cổ, lại vừa mang nét sang trọng hiện
tại với nhiều ngôi nhà cao tầng mọc lên san sát. Đời sống nhân dân nơi
đây được nâng cao, văn hóa - xã hội phát triển mạnh, nhiều công trình
phúc lợi được xây dựng mới, di tích lịch sử, văn hóa được tôn tạo.
Tuy nhiên, do nhiều yếu tố ảnh hưởng, làng nghề dệt lụa Nha Xá đang
dần mai một. Việc bảo tồn và phát triển làng nghề dệt lụa là yêu cầu
khách quan, cấp bách và có ý nghĩa quan trọng trong phát triển kinh tế -
xã hội và xây dựng nông thôn mới của địa phương. Ông Trần Hồng Hiệu –
Trưởng phòng Di sản (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch) người có quá trình
tìm hiểu sâu về nghề dệt lụa truyền thống ở Nha Xá, cho rằng: Bên cạnh
việc quan tâm phát triển các loại hình du lịch làng nghề, đổi mới cơ
chế, chính sách huy động nguồn lực vào việc quảng bá nghề dệt lụa truyên
thống, còn rất cần việc quan tâm và tôn vinh tài năng các nghệ nhân
làng nghề. Hiện nay, làng nghề truyền thống dệt lụa Nha Xá có 45 người
nằm trong danh sách những người thực hành và truyền dạy nghề dệt lụa. Họ
chính là những người có sứ mệnh lĩnh hội, cải biến, bổ sung và truyền
nghề. Họ cũng là cầu nối giữa tổ nghiệp với các thế hệ mai sau và có
nhiều năm gắn bó với nghề, là nguồn lực để hình thành nên thế hệ nghệ
nhân mới của làng nghề.
Vừa qua, nghề dệt lụa Nha Xá đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Đây là động lực để
nghề dệt truyền thống Nha Xá tiếp tục phát huy những giá trị của mình và
hứa hẹn là điểm đến du lịch hấp dẫn trong tương lai.
Nguồn: baohanam.com.vn